Trong bất kỳ một giai đoạn phát triển của đất nước, lịch sử luôn luôn là yếu tố quan trọng mang lại giá trị sống đích thực. Những cuốn sách lịch sử là minh chứng hào hùng cho sự phát triển của dân tộc ta qua từng thời kì. Cuốn sách: “Một chiến dịch ở Bắc Kỳ” được Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành năm 2020,là tư liệu quý giá ghi lại lịch sử Việt Nam cuối thế kỉ XIX.

Một chiến dịch ở Bắc Kỳ là bản tường trình cá nhân về một chiến dịch quân sự được Pháp tiến hành từ 1883 đến 1886, nhằm mục đích thiết lập chế độ bảo hộ ở Bắc Kỳ, được viết bởi tác giả, Charles Édouard Hocquard, người đã trực tiếp tham gia Chiến dịch Bắc Kỳ với tư cách bác sĩ của quân đội từ 1884 đến 1886.

Charles-Édouard Hocquard là một bác sĩ quân y. Ông sinh 15/01/1853 và mất vào năm 1911, từng nhận bằng Tiến sĩ tại Viện Quân Y Val de Grâce. Ông làm tình nguyện sang An Nam theo tiếng gọi của mẫu quốc khi mới ngoài 30 tuổi, từ năm 1884 đến năm 1886 (giai đoạn Pháp tiến hành bình định Bắc Kỳ). Là một bác sĩ quân y, nhiệm vụ của ông là cứu chữa cho các binh sĩ bị thương, cũng chính vì lý do đó mà ông có thể đi được nhiều nơi; cùng với sự hiếu kì và tìm tòi, óc quan sát đã giúp ông thu thập được nhiều thông tin về văn hóa, lịch sử thời bấy giờ. 

 

Cuối thế kỷ 19, Pháp thực hiện một chiến dịch với mục tiêu chiếm đóng Bắc Kỳ, giữ sự bảo hộ. Ông Charles-Édouard Hocquard là bác sĩ tình nguyện sang Đông Dương năm 1884 để phục vụ trong quân đoàn viễn chinh. Ngoài công việc một bác sĩ quân y, ông còn là nhiếp ảnh gia quân sự đo đạc địa hình ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Với tinh thần phiêu lưu, bác sĩ Hocquard đã đi thăm thú, gặp gỡ, tiếp xúc đủ tầng lớp người, từ những nhà buôn, cu li, quan lại, ký lục, gia đình và trẻ con bản xứ, thậm chí cả vua Đồng Khánh. Ông quan sát từ cảnh vật, kiến trúc đến con người, phong tục… và ghi chép, tìm hiểu, cũng như chụp lại những hình ảnh quan sát được.

 

Ký sự hành trình Une campagne au Tonkin (Một chiến dịch ở Bắc Kỳ) xuất hiện lần đầu, bằng tiếng Pháp, trên tạp chí Le Tour du Monde (Vòng quanh thế giới) với nhan đề “Trente Mois au Tonkin” (Ba mươi tháng ở Bắc Kỳ), được chia làm năm phần đăng từ năm 1889 đến năm 1891. Năm 1892, tác giả sửa nhan đề thành Une campagne au Tonkin (Một chiến dịch ở Bắc kỳ) để nhà xuất bản Hachette (Paris) in toàn bộ tác phẩm và 229 tranh khắc, bản đồ tuyệt đẹp về Việt Nam. Hơn 100 năm sau, cuốn sách Pháp ngữ mang nhiều thông tin giá trị về Đông Dương đã được dịch và xuất bản tiếng Việt với tên Một chiến dịch ở Bắc Kỳ. Một Chiến Dịch Ở Bắc Kỳ – một cuốn sách du ký hay đưa chúng ta phiêu du theo hành trình rong ruổi trên khắp các nẻo đường từ Bắc vào Nam. Cuốn sách dày gần 600 trang, chia thành 23 chương với 225 bức ảnh. Ngay từ bìa sách, Charles-Édouard Hocquard đã định danh mình là thiếu tá quân y, tham gia vào chiến dịch Bắc Kỳ nhưng không trực tiếp tham chiến, chính vì vậy mà ông chỉ điểm sơ qua các chiến dịch quân sự và ít đi sâu vào chi tiết của nó. Qua những cuộc hành trình quân sự, ông tường thuật lại những điều mắt thấy tai nghe một cách chân thực và lôi cuốn nhất có thể trong vai trò người quan sát, người kể chuyện và nhà phân tích.

Hành trình của Hocquard qua tám tỉnh thành từ Bắc Kỳ đến Trung Kỳ; từ vùng châu thổ đến các bản làng miền núi, thị trấn đồng bằng; từ các con lộ đến đường mòn, các lối dọc ven sông; từ đồi trọc đến những cánh đồng lúa bát ngát. Là một bác sĩ, quân nhân, ông có điều kiện đi đó đây để chụp hình những nơi ông đặt chân đến, những người ông gặp ven đường, hoặc diện kiến…Trong suốt cuộc hành trình vất vả, bác sĩ Hocquard đã viết và chụp ảnh về con người, cảnh vật, sự việc, phong tục, lễ nghi, nhà cửa và sinh hoạt của dân An Nam. Những ghi chép và ảnh chụp của ông được đánh giá là một tư liệu thực sự quý giá. 

 

Cuốn sách đưa chúng ta theo hành trình rong ruổi trên khắp các nẻo đường Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Hóa, Nam Định, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Phú Thọ, Đà Nẵng, Huế của Hocquard, bác sỹ quân đoàn viễn chinh Pháp những năm 1884 – 1886. Bên cạnh túi đồ nghề y tế, Hocquard còn mang theo mình chiếc máy ảnh như một người bạn đồng hành. Qua những cuộc hành trình quân sự, ông tường thuật lại những điều mắt thấy tai nghe một cách chân thực và lôi cuốn nhất có thể về quang cảnh, con người, cảnh sinh hoạt của người dân trong vai trò người quan sát, người kể chuyện và nhà phân tích. Với tâm hồn của một nghệ sỹ, những điều mới lạ về cảnh vật và con người của vùng đất “Viễn Đông xa xôi’ mà “ở Pháp biết bao người nhắc tới” đã được Hocquard khắc họa lại qua những câu chuyện lý thú và hàng trăm bức ảnh đặc sắc. Qua đó, Một chiến dịch ở Bắc Kỳ không chỉ là áng văn du ký hấp dẫn mà còn là nguồn tư liệu quý giá về xã hội Bắc Kỳ và Trung Kỳ cuối thế kỷ XIX với toàn cảnh địa dư, phong tục, tập quán, tín ngưỡng, lối sống, nghề nghiệp, nếp sinh hoạt cùng những đền chùa, thành quách hay những di sản mà nay đã trở thành quá khứ. 

 

Lăng Tự Đức

 

 

Nhà vua long trọng tiếp kiến phái đoàn Pháp quốc

Với tinh thần phiêu lưu, bác sĩ Hocquard đã đi thăm thú, gặp gỡ, tiếp xúc đủ tầng lớp người, từ những nhà buôn, cu li, quan lại, ký lục, gia đình và trẻ con bản xứ, thậm chí cả vua Đồng Khánh. Ông quan sát từ cảnh vật, kiến trúc đến con người, phong tục… và ghi chép, tìm hiểu, cũng như chụp lại những hình ảnh quan sát được. Con người và nhiếp ảnh chiếm vị trí trung tâm của tác phẩm và kết cấu của nó, chính vì vậy mà trong 225 ảnh trên toàn cuốn sách thì có hơn 40% số lượng ảnh chụp con người: những nhạc công, cô bán hàng chợ, người bán thịt rong, thợ khảm, thợ cạo, thợ cày, cô bán than, ông lão mù, phu phen, người nông dân xay lúa, thợ gốm, thợ rèn, tổng đốc, sứ thần, đốc học, trưởng làng, sĩ quan Pháp, tù nhân, thổ phỉ, lính khố đỏ… Bên cạnh những bức tranh và mô tả về đời sống lao động, chân dung cá nhân… Hocquard cũng dành một phần không nhỏ cho các nghi thức tôn giáo và tập tục (đám ma, thờ cúng tổ tiên…), giải trí (trò chơi, âm nhạc)..…Không chỉ cho lớp trẻ ngày nay biết thời đó cha ông ta ăn ở như nào, phong tục tập quán ra sao… cuốn sách còn đặc biệt quý khi dựng lại cho chúng ta bản đồ Huế và Hà Nội. Ở đó có những di sản mà nay đã trở thành quá vãng như điện Kính Thiên, quần thể chùa Báo Ân, cung Bảo Định… 

 

Hocquard là con người hiếu kỳ, vì hiếu kỳ nên ông tự tìm tòi để nâng cao vốn hiểu biết. Từ khao khát hiểu biết và thích quan sát, cùng với tài năng của một chuyên gia nhiếp ảnh, Hocquard đã mang đến cho chúng ta một tác phẩm tuyệt vời và độc đáo. Không chỉ được đánh giá cao vì đã kéo gần người trẻ đến với lịch sử Việt Nam. Tác phẩm đã mô tả chân thật, sống động cuộc sống, cách vận hành của dân tộc An Nam, là một tư liệu lịch sử về đất nước và người dân An Nam thời bấy giờ, nó giúp cho chúng ta có cái nhìn về xã hội Việt Nam xưa(thời Pháp bình định Bắc Kỳ), một cách độc đáo, chân thật. Thông qua những thước ảnh tuyệt đẹp về làng quên, cảnh vật, con người Việt Nam lúc bấy giờ xã hội Việt Nam xưa hiện ra tựa những thước phim tư liệu chân thật, quý giá. Bởi những lẽ đó, Một chiến dịch ở Bắc Kỳ là một tác phẩm lớn, mang giá trị sử liệu về con người, xã hội và phong tục Bắc Kỳ, Trung Kỳ cuối thế kỷ 19.

Cuốn sách hiện đang được phục vụ tại Thư viện tỉnh Hưng Yên, trân trọng kính mời quý vị tìm đọc.

Đỗ Thị Minh Ngọc